Wat gebeurt met alle poep op het boerenland? Een klein deel mogen de boeren op hun eigen weides uitrijden, maar dat dekt de lading niet. De afgelopen decennia is een heuse sector opgebloeid rondom het afvoeren van overtollige mest. Alleen al in de agrarische streek van Oost-Brabant en Noord-Limburg, de Peel, leveren 56 van zulke mestbedrijven diensten aan veehouders. Maar liefst 36 daarvan, een meerderheid, worden verdacht of zijn reeds schuldig bevonden van stikstoffraude. Op deze kaart herken je ze als de rode stipjes, met slechts hier en daar een ‘onschuldig’ stipje wit.
Achtergrond
Even een stap terug: wat is hier gaande? In een natuurlijk systeem nemen dieren voedingsstoffen op uit hun directe omgeving. In de loop van hun leven (en dood) scheiden ze deze ook weer uit – zij het soms net op een andere plek – en zo is de kringloop rond. In de moderne bio-industrie krijgen dieren echter extra stikstof en andere nutriënten binnen dankzij het gebruik van synthetische kunstmest en buitenlands krachtvoer. Er is sprake van een continue aanvoer van voedingsstoffen.
Als dat allemaal weer uitgereden zou worden in de weide, zou het gras het niet allemaal kunnen opnemen. In plaats daarvan zou het uitspoelen naar het grondwater en verstuiven naar de omliggende gebieden, met alle gevolgen van dien. Sterker nog, door de lakse normen van de overheid is dat ook precies wat gebeurt in Nederland (zie ons dossier over de stikstofcrisis), maar lakse normen zijn alsnog normen. Anno 2021 moest daarom meer dan 50% van de ‘graasdierbedrijven’ mest laten afvoeren naar tuinbouwers of het buitenland. Voor ‘hokdierbedrijven’ gaat het zelfs over meer dan 90%. Dat is waar ons verhaal begint.
Op kosten gejaagd
Doorgaans is het laten afvoeren van mest netto verliesgevend voor boeren. Voor het idee: in 2022 raakte Nederland zijn ‘derogatie‘ (lees: poepprivilege) van de Europese Unie kwijt, daarom wordt tussen nu en 2026 de maximale hoeveelheid uitgereden stikstof teruggebracht van 250 kilo per hectare naar 170 kilo per hectare. Oftewel: de hoeveelheid mest die de komende jaren afgevoerd moet worden, neemt toe. Dat gaat de agrosector ieder jaar zo’n 200 miljoen euro extra kosten.
De een zijn dood is de ander zijn brood. Mesttransporten worden meestal niet door boeren zelf uitgevoerd, maar door tussenpersonen. De concurrentie om zulke klandizie is hevig en daarom doen mesthandelaren regelmatig water bij de wijn.
Creatieve boekhouding
De simpelste fraudemethode doet denken aan de ‘sjoemelsoftware’ bij autoproducten. Voor iedere lading mest moet een klein monster opgestuurd worden naar een onafhankelijk laboratorium. Daar wordt de exacte hoeveelheid stikstof en fosfaat gemeten. Bepalen hoeveel meststoffen bij dat transport in totaal afgevoerd zijn, is dan slechts een simpel rekensommetje. Dat is het getal dat opgenomen wordt in de boekhouding van de boer en de overheid.
Het is echter best makkelijk om pre-analyse wat extra stikstof en fosfaat in dat monster te spuiten. Op papier worden zo meer meststoffen afgevoerd per rit en zijn, op papier, dus minder transporten nodig om aan de milieunormen te voldoen. Het kost misschien extra moeite om de achtergebleven stikstof/mest ook daadwerkelijk weg te werken – in 2019 kwam een zaak voor de rechter waarbij in het holst van de nacht andermans ponyweides en speeltuinen bemest werden – maar op jaarbasis scheelt het de boer tonnen.
Natuurlijk kan niet alleen met de concentratie van stikstof gefraudeerd worden, maar ook met het totale volume van de afgevoerde mest. De transportwagen rijdt het erf op en de boer laadt met een aparte graafmachine een klein beetje mest in. Vervolgens rijdt de transportwagen naar de weegbrug, waar automatisch een bon uitgeprint wordt. Daarna wordt de graafmachine ook op de weegbrug geparkeerd en verschijnt een tweede bon, met een veel hoger gewicht. Het is die tweede bon, met het hoge gewicht, die in de administratie verwerkt wordt. De eerste, correcte bon wordt alleen tevoorschijn getoverd als de transporteur onderweg geïnspecteerd wordt.
Niet dat de kans op controle erg groot is. Op jaarbasis worden nog geen 1.000 inspecties uitgevoerd op bijna 1.000.000 mesttransporten. In de meeste regio’s kan je de desbetreffende ambtenaren (en diens kentekens) op één hand tellen. Via WhatsApp weet de hele streek binnen mum van tijd waar onheil dreigt en waar de kust veilig is. En zelfs als er wel een boete uitgedeeld wordt, dan gaat het vaak slechts over een paar honderd euro. Toezicht houdt de overheid ook met verplichte meetapparatuur op de vrachtwagens, maar een GPS-apparaat uitzetten en rommelen met de bandenspanning is zo gedaan. Het is een wapenwedloop die de wet momenteel aan het verliezen is.
Van kwaad tot erger
Soms gaat mestfraude gepaard met veestapelfraude. Simpel gezegd: een boer houdt meer dieren dan toegestaan. Vooral in de pluimveesector valt dat amper op, met overschrijdingen van soms wel tienduizend dieren per stal. Maar het kan ook met koeien, de voornaamste bron van stikstof in Nederland.
Juridisch gezien telt een koe die nog géén kalfjes gehad heeft, slechts als een halve ‘grootvee-eenheid’. Diervergunningen worden uitgegeven op basis van die eenheden, waarbij één grootvee-eenheid gelijk is aan één koe. Dat werkt natuurlijk op goed vertrouwen, want je kan drie kalfjes van drie moeders ook als één drieling van één moeder registreren. Dan blijven twee koeien als kinderloos te boek staan. Van nature resulteert slechts 4% van zwangerschappen bij koeien in een meerling, maar anno 2017 kwam dit percentage op 2.000 boerderijen in Nederland op meer dan 10% uit…
En dan is er nog ‘landjepik’: boeren die zich stilletjes meer land toe-eigenen. Daarbij gaat het dan om lappen grond die eigenlijk bedoeld zijn om biodiversiteit op het boerenland te bevorderen, of de connectiviteit tussen natuurreservaten te stutten. Het speelt vooral in Hoog-Nederland, waar kavelgrenzen in de praktijk lastig te herkennen zijn. Niet alleen profiteert de boer zo van een grotere opbrengst, maar als hij zijn geannexeerde land aanmeldt bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, heeft hij ook recht op extra subsidie.
Dat hectarepremie toegewezen wordt op basis van eigen landclaims, en niet op basis van rechtsgeldig perceelbezit, is natuurlijk een opmerkelijke regeling. Toen de Achterhoekse gemeente Berkelland in 2016 op eigen initiatief zijn kadasterdata doorlichtte, bleken maar liefst 85 boerenbedrijven schuldig hieraan. Doorgaans heb je het dan over hekjes die net een paar meter verderop neergezet zijn, maar kleine beetjes maken veel: het gaat over tientallen hectares per gemeente. Op kosten van de belastingbetaler zijn de ruige bermen in Berkelland sindsdien hersteld. Vanaf 1 maart zijn extensief bewerkte perceelgrenzen ook de norm in Laag-Nederland, om het uitspoelen van stikstof en fosfaat naar slootjes tegen te gaan. Of dat betekent dat bermfraude dan ook in Holland en Fryslân gaat spelen, zal moeten blijken.
Handhaving
De omvang van mestfraude kwam in 2017 aan het licht door onderzoek van het NRC, waar tientallen betrokkenen anoniem hun verhaal deden en hun technieken soms zelfs lieten zien aan de journalisten. Meerdere mestbedrijven beamen dat vrijwel ieder bedrijf zich in meer of mindere mate schuldig maakt. Eén transporteur verklaarde: ”Je moet wel, anders gaan de boeren naar een ander.” De politie schat dat 25-40% van alle mest in Nederland illegaal weggewerkt wordt.
Sindsdien zijn de regels aangescherpt. Niet alleen rond de Brabants-Limburgse grens, waar het NRC-onderzoek zich afspeelde, wordt beter opgelet, maar ook in de Gelderse Vallei en in Twente. Beet de grootste landbouw-adviseur van Nederland, Frank Bergs, in 2017 nog fel van zich af en sprak hij van slechts ”links of rechts een rotte appel”, eind 2022 werd hij veroordeeld tot 18 maanden celstraf. Sinds 2023 wordt niet meer gewerkt met papieren mestbonnetjes, maar met een digitaal systeem. Toch blijft het op veel plekken dweilen met de kraan open. Voor betekenisvolle vooruitgang is eigenlijk geen bewijs.
De gevolgen van van dit alles laten zich raden. De stikstofcijfers van het RIVM berusten immers deels op de administratie van de boeren. Op veel plekken zijn de stikstofcijfers dan ook een onderschatting van de werkelijkheid. In 2021 probeerde het ministerie voor Veiligheid en Justitie voor het eerst concrete cijfers te koppelen aan de fraude. Het NRC schreef nadien over dat rapport: ”De ecologische effecten bleken het grootst op het Natura 2000-gebied Ulvenhoutse Bos, ten zuidoosten van Breda. Terugbrengen van de veestapel naar het toegestane aantal dieren zou ongeveer evenveel effect hebben als de landelijke snelheidsverlaging van 130 naar 100 kilometer per uur, die in maart 2020 is doorgevoerd.”
Stond erbij en keek ernaar
Het handhaven van landbouwregels is en blijft een uitdaging – dat blijkt wel uit soortgelijke verhalen uit Vlaanderen. Toch is de schaal ervan in Nederland shockerend. Dat hangt samen met de apathische houding van de betrokken partijen, van de Rabobank tot het ministerie van Landbouw: de fraudefrequentie en de gevolgen daarvan zijn reeds decennia gemeengoed. Een échte oplossing zou echter het einde het groei-dogma in onze landbouwsector vergen, een industrie aan wiens wensen Den Haag juist altijd gehoor gegeven heeft. Het resultaat, in de woorden van NRC-onderzoeksjournalist Meeus: ”Telkens nieuwe misstanden, telkens politieke tegenactie, telkens toch groei van de veesector. De wereld op zijn kop, in alle opzichten.”
| MEER WETEN? 》Mestproductie bij gebruiksnormen: bedrijven met overproductie (CBS, 2022) 》Bescherming van biodiversiteit: een weerbarstige uitdaging (Van der Straaten et al., 2020) 》Het Mestcomplot (Dohmen & Rosenberg, 2017) 》De stinkende achterkant van vleesfabriek Nederland (Ariëns & Meelker, 2021) 》Het mestoverschot dampt van de illegale miljoenen (Meelker & Ariëns, 2021) 》In Nederland wordt met duizelingwekkende hoeveelheden mest gefraudeerd (Kuiper, 2021) 》Van sjoemelen met systemen tot vervalsingen: mestfraudeurs krijgen alle ruimte (Kuiper, 2021) 》Boeren gebruiken speeltuintjes en ponyweides voor mestfraude (RTL Nieuws, 2019) 》Fraude in de berm (Hakkenes, 2017) 》Levenloze bermen en extra stikstof door boeren die land inpikken (Schuttenhelm, 2023) 》Rechtbank: grootste mestadviesbureau van Nederland is een criminele organisatie (Rosenberg & Dohmen, 2022) 》Rabobank financierde mestfraudeurs in Brabant (Rosenberg & Dohmen, 2017) |